Het aanschaffen c.q. kopen van e-books via internet is geen probleem meer. De meeste mensen beschikken intussen over mobiele apparatuur zoals e-readers, tablets en smartphones. Apparatuur en infrastructuur zijn alom aanwezig om voldoende marktvolume voor de omzet van e-books te genereren.
De markt doet zijn werking maar tegelijkertijd rijst de vraag wanneer en op welke wijze e-books op grote schaal beschikbaar komen voor uitleen bij de openbare bibliotheken. In december 2012 is de campagne Lees meer van start gegaan om bibliotheekminnend Nederland op grotere schaal kennis te laten maken met e-books maar het gaat vooralsnog om de beschikbaarstelling van een beperkt aantal titels.
De plannen door de Vereniging Openbare Bibliotheken en Bibliotheek.nl zijn er om in de nabije toekomst de mogelijkheden voor de beschikbaarstelling van e-books te vergroten, maar de kwestie is hoe daar verder invulling aan wordt gegeven en welke mogelijkheden er voor uitlening aanwezig zijn. Een obstakel is de situatie dat de juridische spelregels voor het gebruik van het gedrukte boek en het digitale boek volkomen anders zijn. De huidige wetgeving biedt geen mogelijkheid voor het online uitlenen van e-books op landelijk niveau zoals het uitlenen van fysieke boek wel wettelijk geregeld is. Dit wordt duidelijk uit het onlangs verschenen rapport Online uitlenen van e-books door bibliotheken.
Is dit nu een streep door de rekening van de plannen voor het uitlenen van e-books door openbare bibliotheken? In geen geval. Als we kijken wat er in andere landen gebeurt, zien we dat er tal van experimenten zijn met het online uitlenen. Het uitlenen gaat op basis van contractuele overeenkomsten met uitgevers en distributeurs. In feite doet ook hier de markt zijn werking. In Nederland is de Koninklijke Bibliotheek intussen zelf begonnen met het beschikbaar stellen van 200.000 Engelstalige wetenschappelijke e-books via het platform Ebook Library en kunnen een week lang worden gebruikt.
Helaas is het aanbod van Nederlandse titels nog gering en maakt duidelijk dat we een achterstand hebben ten opzichte van andere landen. Internationaal gezien staat de Nederlandse markt voor e-books nog maar aan het begin van een nieuwe ontwikkeling. Eind 2010 was 1,2 % (ruim 4800) van alle titels beschikbaar als e-book. Eind 2011 is het aanbod al gestegen tot 12.000 titels. In vergelijking met de Verenigde Staten loopt Nederland drie jaar achter. Van alle landen zijn de Verenigde Staten, Engeland en Duitsland het meest actief met e-books. E-books worden in de Verenigde Staten in 82% van de openbare bibliotheken aangeboden. Een gemiddelde bibliotheek heeft 4.350 titels beschikbaar voor digitale uitleen. Naast e-books worden ook luisterboeken via de dezelfde uitleenmogelijkheid aangeboden. De beschikbaarstelling verloopt via overeenkomsten tussen uitgevers en bibliotheken die na verloop van tijd weer aangepast worden.
E-books zijn weliswaar onderdeel van nieuwe media maar de uitleenvoorwaarden zijn geschoeid op de oude principes van het gedrukte boek. Daar waar digitale mogelijkheden voorzien om een titel tegelijkertijd aan meerdere gebruikers beschikbaar te stellen, is één gelijktijdige lener per e-book nog vaak de standaardvoorwaarde.
Een ander nadeel ten opzichte van het papieren boek is dat de aanschaf van een e-book voor een bibliotheek meestal duurder is. Het prijsverschil loopt van 20% tot 100%. Behalve de prijs van het boek brengt de distributeur vaak extra kosten in rekening voor het gebruik van het uitleensysteem.
Of gebruikers tevreden zijn met een e-book uitleensysteem is niet eenduidig vast te stellen. Uit een Amerikaans onderzoek blijkt dat Amerikaanse bibliotheekleden niet tevreden zijn over het uitleenproces in vergelijking met de manier waarop e-books worden gekocht bij Amazon of Apple. De problemen die gebruikers ondervinden hebben betrekking op een lange wachttijd, te korte leenduur en technische beperkingen van het uitleensysteem.
Een andere relevante vraag voor uitgevers is of het uitlenen van e-books zorgt voor marktverstoring en nadelig is voor uitgevers gezien de potentiele inkomstenderving. Er kan sprake zijn van een kannibalisatie-effect. Dit gegeven maakt het onderhandelen tussen bibliotheken en uitgevers structureel problematisch. De conclusie uit het hierboven genoemde rapport luidt: “De ambities in de bibliotheekwereld om een aantrekkelijk aanbod te doen en het voornemen om de inkoop van e-books te laten financieren door de overheid doen vermoeden dat marktverstoring aanzienlijk kan zijn”. Deze constatering maakt duidelijk dat een eenvoudige oplossing voor het uitlenen van e-books er voorlopig niet komt. Anders gesteld: de uitleen van papieren boek is voorlopig niet aan het einde van de levenscyclus.
Cees de Blaaij, vakreferent sociale wetenschappen, filosofie, economie en geschiedenis
Naschrift redactie:
Vanaf 1 januari 2015 is het lenen van E-readers bij de Zeeuwse Bibliotheek niet meer mogelijk. Wij stoppen hiermee vanwege het teruggelopen aantal uitleningen van deze apparaten.
duidelijke uiteenzetting Cees, geeft de situatie goed weer zoals die is. Wat mij dan toch dwars zit is dat de uitgever uiteindelijk bepaald of en tegen welke voorwaarden een titel in het aanbod van de bibliotheek komt, en dit niet meer een keus is van de bibliotheek zelf.