Nog even en we vieren weer Kerstmis en Oud en Nieuw. De kerstboom wordt opgetuigd met glitterballen en andere versiersels. Kerstkaarten worden verstuurd. Ook zijn er diverse kerstmarkten waar allerlei spullen worden verkocht en waar glühwein wordt geschonken. Mensen brengen een bezoek aan familie en vrienden en bereiden feestelijke maaltijden.
Deze gebruiken komen oorspronkelijk niet uit Nederland.
Voor de kerstboom zelf moet al teruggegaan worden naar gebruiken in de Oudheid. In Egypte werd er voor de god Osiris een palmboom versierd en vereerd. In het oude Rome werd de den als boom van de god Baäl-Berith vereerd. Later vierden ze het feest Saturnalia, ter ere van Saturnus. Men gaf elkaar cadeautjes en liet de slaven tijdelijk vrij. De Germanen vierden het Zonnewendefeest en bij de Kelten werden er onder meer dode vogels in offerbomen gehangen.
In Duitsland werd in de gekerstende gebieden zo rond de 5e eeuw de spar gebruikt als een Boom des Levens in de kerken. Deze spar was behangen met appels, ouwel en koekjes. Dit waren tekenen van vruchtbaarheid.
Kinderen tuigen de kerstboom op (Vlissingen, 1960)
De eerste kerstbomen werden zo rond 1500-1530 in de Elzas (o.a. Straatsburg) waargenomen. Ook deze waren versierd met fruit en koekjes. Nieuw was het gebruik van kaarsen. Pas in de 19e eeuw verspreidde het gebruik van de kerstboom zich verder over Europa. Vooral onder protestanten, de katholieken volgden later. Het Vaticaan hield dit lang tegen, want het neerzetten van een kerstboom werd gezien als een heidens gebruik.
In Zeeland, o.a. op Zuid-Beveland, was het in de jaren twintig en dertig van de 20e eeuw gebruikelijk dat in de kerk kerstbomen werden versierd met sinaasappels, mandarijntjes en kaarsen. Deze kaarsen werden aangestoken met een lont dat met alle kaarsen verbonden was. Katholieken hielden het lang bij de kerststal, welke zo rond 1500 zijn intrede in de Nederlanden deed.
Omdat het een tijd van bezinning is, gaan mensen rond de Kerst naar de kerk. De protestanten gaan naar de kerkdienst, de katholieken naar de nachtmis. Vaak zijn er meerdere diensten op de Eerste en Tweede Kerstdag. Op Walcheren en Noord-Beveland hield men zelfs een ‘Derde Kerstdag’. Dit omdat de eerste twee meer rustdagen waren en de derde voor allerlei activiteiten was voorbehouden.
Ook de kerstmarkten hebben een Duitse oorsprong. Zo rond 1384 werd de eerste kerstmarkt in Bautzen gehouden. Op de kerstmarkten kon men allerlei dingen kopen, zoals cadeautjes en eetbare dingen, zoals krentenbrood, dat onder de namen kersttimp, kerstwig of kerststol zijn weg naar het grote publiek vond. Op Zuid-Beveland aten de mensen daarentegen tulband als ontbijt, gemaakt van brooddeeg. Dit werd met roomboter en witte basterdsuiker geserveerd. Bij het diner werd zeekraal gegeten.
Zeekraal (Bron: ministerieetenendrinken.weblog.nl)
De oudste kerstkaart dateert uit de 17e eeuw. Kerstkaarten werden vooral gebruikt door de adel. Dit gebruik stamt af van kerstgroeten die in de middeleeuwen vooral vooral uit hout werden gesneden.
Tijdens Oudjaar vond er op Zuid-Beveland het traditionele oudjaarszingen plaats. Dan gingen jongemannen verkleed langs de deur om liederen te zingen. Ze werden dan onthaald op krentenbrood en koeken. Ook kregen de jongemannen een borrel, veelal jonge klare. Kinderen gingen langs de deur om te koenkelen: liederen zingen met de rommelpot. In Noord-Brabant wordt de rommelpot foekepot genoemd. De kinderen kregen dan geld of snoep. In Yerseke is er sinds 1992 de Eerste Yerseksche Koenckelpotfanfare om deze traditie weer nieuw leven in te blazen.
Koenkelpot (www.koenckelpotfanfare.nl)
Over de herkomst van oliebollen bestaan verschillende theorieën. Meer hierover kunt u lezen in de Wikipedia. In Zeeland komen er ook nieuwe tradities bij, zoals de nieuwjaarsduik te Vlissingen.
Nieuwjaarsduik te Vlissingen (2010)
Speciaal voor Kerstmis & Oud en Nieuw is er weer een thema op de Beeldbank Zeeland aangemaakt. Daar kunt u de foto’s bekijken.
Ester van Dooren, beheerder audiovisuele en digitale collecties
Tags: Kerstmis, Nieuwjaar, Zeeland, Zuid-Beveland
Beste Tom,
Hierbij de spelregels zoals wij ze nog kunnen herinneren:
Spelregels Pot en Buren:
Ieder start met een vast aantal centen, bijvoorbeeld 20 centen.
Per ronde 4 centen per persoon: die legt men voor zich neer. Een lege pot wordt in het midden op tafel gezet.
Je gooit met 2 dobbelstenen. Spel gaat met de klok mee.
Doel is je centen als laatste te houden en daarmee de opbrengst van de pot te behalen aan het einde van de ronde. Zijn je 4 centen op, dan ben je blut, en doet je nog “met je slof” mee (sloffen). Ben je die ook kwijt dan ben je voor deze ronde af.
1. Bij alle getallen, behalve 1 en 6 op de dobbelstenen gebeurt er niets en gaat de beurt naar de linker buur, die op haar/zijn beurt gooit.
2. Bij 1 op één van de dobbelstenen: 1 cent aan de linkerbuur geven.
3. Bij 6 op één van de dobbelstenen: 1 cent in de pot doen.
4. Bij 2 enen op de beide dobbelstenen: 2 centen aan de linkerbuur geven + nog een keer gooien. (“2 buren, overzuren”, immers het is een beetje zuur nog een keer te moeten gooien.)
5. Bij 2 zessen op de beide dobbelstenen: 2 centen in de pot doen en nog een keer gooien. (“2 potten, overzotten”, immers het is toch van de zotte, om 2 zessen te gooien….)
6. Het gooien gaat door totdat er nog een laatste speler met centen overblijft. Die krijgt de pot van die ronde.
Het spel kent net zoveel ronden, als er meerdere spelers geld hebben.
Een typisch kerst/oudjaarsspel. Een goede jaarwisseling!
Met vriendelijke groet, Erik Jan Lous
Nog steeds op zoek naar de spelregels van “Pot en Buren”. Wie kan mij daaraan helpen.
Met dank en vriendelijke groet,
Tom Caljouw
Aanvulling: Ook in Zeeuws-Vlaanderen kende men ‘Derde Kerstdag’.
Mijn grootvader, geboren in 1880, reisde in de eerste helft van vorige eeuw jaarlijks rond Kerst voor familiebezoek naar Oostburg, zijn geboorteplaats, en bleef daar dan ook op de ‘Derde Kerstdag’.
P. Verberg
Mijn vader, geboren in Middelburg, speelde toen wij nog jong waren Pot en Buren met ons. Ik herinner mij nog de kreten: “Twee potten overzotten en twee buren overzuren”. Kan iemand mij het spelletje nog een keer uitleggen?
Zelf nu 85 jaar. Bij voorbaat veel dank,
Tanno Pieterse.
Dag Ester,
wij spelen ook wel Slabberjan op oudjaar.
http://www.geschiedeniszeeland.nl/themas/slabberjan/index.html
In onze familie is “pot en buren” het populairst voor de laatste uren van het jaar. Met echte centen die we nog bewaard hebben voor de gelegenheid.