In een tijd van krimpende budgetten, zijn schenkingen van weldoeners onontbeerlijk om de bijzondere collecties op peil te houden. Dat geldt niet alleen voor de restauratie van kwetsbare materialen, maar ook voor de verrijking van het bezit. Onlangs konden wij, dank zij de gulheid van een ons bevriend echtpaar, weer een tweetal waardevolle historische boekbanden toevoegen.
Middelburgse boekbinders
De achttiende eeuw vormde het hoogtepunt van de boekbinderskunst in Middelburg. Er zijn verschillende binderijen aan te wijzen, met ieder haar eigen stijlkenmerken. Aan de hand van bewaard gebleven exemplaren hebben die achteraf een naam gekregen. In de meeste gevallen is niet met zekerheid te zeggen wat de echte naam van de binder was. Het overgrote deel van de sierbanden is niet in Zeeland gebleven. Vele zijn via de verzameling van prins Willem V in de collectie van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag terecht gekomen.
Band gemaakt door een Middelburgse boekbinder, in opdracht van Hendrik Souvrijn voor Catharina van der Plassche (C.V.D.P.), 1765
Gefotografeerd door Ester van Dooren
Bloemenrolbinderij
De binders en de boekverkopers zaten in hetzelfde gilde. Zo was er een binderij die later de naam Bloemenrolbinderij gekregen heeft, en die van ca. 1765 tot 1780 gefunctioneerd heeft. Vermoedelijk werden deze banden in opdracht van de uitgevers Pieter Gillissen en Isaac de Winter gemaakt. Alle exemplaren hebben hun weg buiten de provincie gevonden.
Terug in Zeeland
Alle exemplaren? Nee, er is er een die kort geleden na eeuwen naar Middelburg terugkeerde. Hij werd in veilinghuis Bubb Kuyper te Haarlem aangeboden, en kon dank zij de hulp van onze weldoeners aangekocht worden. Er waren serieuze tegenbieders, maar we hebben het voor een redelijke prijs kunnen bemachtigen. De band is van rood marokijn (korrelig geiteleer) gemaakt met gouden opdruk. Markant is, vanzelfsprekend, de bloemenrol. Op het voorplat zijn de letters C.V.D.P. gestempeld. Die verwijzen naar de inhoud.
C.V.D.P.
Die heeft betrekking op de opdrachtgever van de band. Dat was de doopsgezinde heer Hendrik Souvrijn, die in 1759 van Amsterdam naar Middelburg verhuisd was. Hij trouwde met Susanna van Kraeymers, mogelijk een dochter van de ontvanger van kerke- en armegoederen in de doopsgezinde gemeente te Aardenburg. Zij was klaarblijkelijk eerder getrouwd met een Van der Plassche, van wie zij een dochter Catharina had. Souvrijn raakte zodanig gesteld op zijn stiefdochter, dat hij op haar dertiende verjaardag, op 20 december 1765, handmatig een gedicht voor haar opschreef. Hij liet dat bij de Bloemenrolbinderij in een luxe band vatten. De letters op het omslag zijn de initialen van Catharina van der Plassche.
Verjaardagsgedicht
Twee maanden daarvoor, in oktober 1765, had Souvrijn voor de verjaardag van zijn echtgenote ook al een gedicht geschreven. Dat zit als losse bijlage bij de prachtband, maar is zelf in een eenvoudig brokaat papieren omslag gestoken.
Gedicht 25-jarig huwelijk
Tot het kavel behoort ook een handgeschreven gedicht uit 1797, ter gelegenheid van het 25-jarig huwelijk van de zelfde Catharina met Hendrik Winkelman, uit de doopsgezinde gemeente van Vlissingen. Daar zit helemaal geen omslag omheen, maar ontleent zijn betekenis natuurlijk als toevoeging aan de prachtband voor Catharina’s dertiende verjaardag.
Psalmen uitgave
Van Hendrik Souvrijn en zijn vrouw Susanna weten we verder, dat ze rond 1780 samen alle 150 getoonzette psalmen van David opnieuw bewerkt hebben. Dat is in drukvorm uitgegeven, waarschijnlijk ten gebruike van de Doopsgezinde Broederschap, en is uiterst zeldzaam. De ZB bezit helaas geen exemplaar.
Souvrijn
We hebben wel een ander handschrift van Souvrijn, namelijk een gelegenheidsgedicht voor het huwelijk van David van Visvliet en Susanna Elisabeth Sluijmer te Middelburg in 1777. We kunnen aannemen dat hij oog had voor dichtkunst en (kerk)muziek.
Voorzijde band Kinderpligt en zinnebeelden, gemaakt in opdracht van het armweeshuis van Middelburg.
Gefotografeerd door Ester van Dooren.
Band armweeshuis
Op de zelfde veiling, en dank zij de zelfde gulle gevers, kregen wij nog een andere en kleinere band in handen, waarvoor geen tegenbieders waren. Zodoende bleef het bij een betrekkelijk laag bedrag. Het is een kleine leren band, ook met goudopdruk, vervaardigd in opdracht van het armweeshuis van Middelburg. Het is het derde exemplaar in onze collectie. Bij het eerste aanwezige exemplaar ontbreekt de opdracht, bij het tweede het hele voorplat, maar dit is geheel compleet. Het bevat het opvoedkundige dichtwerk “Kinder-pligt en zinnebeelden” door Johannes Hazeu Corneliszoon. De band werd in 1790 uitgereikt aan Jacobus de Roover, die waarschijnlijk in 1799 of 1800 op 22-jarige leeftijd overleden is. Voor een armweeshuis ziet de band er als extreem luxe uit. Latere prijsbanden uit de 19e eeuw zijn van veel eenvoudiger materiaal gemaakt.
Band gemaakt in opdracht van het armweeshuis Middelburg. Hij bevat: Kinderpligt en zinnebeelden / Johannes Hazeu Corneliszoon.
Gefotografeerd door Ester van Dooren
Schatkamervitrine
Beide banden zijn de komende maanden te bezichtigen in de schatkamervitrine ‘Recente aanwinsten bijzondere collecties’ op de eerste verdieping van ZB, naast het inlichtingenbureau.
Wijze van schenken
Weldoeners kunnen hun gift op diverse manieren voldoen, maar de schenkers van deze banden hebben de volgende werkwijze gekozen. De ZB heeft bij de veiling het bedrag voorgeschoten. De schenkers hebben de exemplaren later persoonlijk aan de directeur overhandigd. Daarbij hebben ze een overeenkomst ‘periodieke gift in natura’ ondertekend, ook al wordt de gift financieel vertaald. Deze is te downloaden van de website van de Belastingdienst. De overeenkomst houdt in, dat de gift uit vaste en gelijkmatige periodieke verstrekkingen bestaat, die een periode van vijf jaar beslaan. Zodoende wordt een vijfde van de gift in die periode ieder jaar in mindering gebracht voor de inkomstenbelasting. Een constructie die zowel voor de schenker als de ontvanger aantrekkelijk is.
Literatuur:
Goud en velijn : Middelburgse boekbanden van de 17de tot de 19de eeuw / inleiding Ronald Rijkse ; door Jan Storm van Leeuwen … [et al]. – Middelburg : Zeeuwse Katernen, 1992. – (Zeeuwse katernen : vol. 9)
Dutch decorated bookbinding in the eighteenth century : vol. IIb / by Jan Storm van Leeuwen. – t’Goy-Houten : HES & De Graaf, 2006
Marinus Bierens, conservator.