Lang voor de Zeeuwse Bibliotheek, en zelfs lang voor de Provinciale Bibliotheek van Zeeland, hebben er in deze provincies bibliotheken bestaan die min of meer voor algemeen gebruik toegankelijk waren. Van deze collecties is meestal bitter weinig bekend, en soms kunnen we het bestaan ervan alleen maar vermoeden. Een enkele keer is de ruimte bewaard gebleven, maar zijn de boeken zelf door omstandigheden verdwenen. Hieronder volgt een indruk van de librije van Zierikzee, van mogelijke andere kerkelijke collecties op Schouwen-Duiveland, en van de oude boekenverzameling op het stadhuis van Zierikzee.
De Sint-Lievens Monsterkerk te Zierikzee was in de Middeleeuwen een kapittelkerk. Deze beschikte over een librije, die zich aan de zuidwestzijde van het koor bevond. Het vertrek werd in 1422 gebouwd, en diende in de 16e eeuw ook als kapittelhuis. Na de hervorming werd de ruimte als consistorie gebruikt. Behalve de kerkeraad van de stad Zierikzee, vergaderde hier ook de Classis Schouwen-Duiveland.*
Over de inhoud of omvang van de middeleeuwse bibliotheek is nauwelijks informatie voorhanden. In 1726 trof een timmerman in het koorgewelf van de kerk drie weggestopte wiegedrukken aan. Het betrof twee pauselijke decretenbundels en een retorisch werk dat van een ketting voorzien was: Johannes de Sancto Geminiano (ed. Helwicus Teutonicus), Liber de exemplis ac similitudinibus rerum.** In ieder geval heeft dit boek in de librije gelegen. Het indrukwekkende kerkgebouw werd in 1832 door brand verwoest, en bezat toen geen predikantenbibliotheek.
Van de belangrijkste andere kerken op het eiland Schouwen-Duiveland, namelijk die van Haamstede, Brouwershaven en Nieuwerkerk, is niet bekend of ze over boekencollecties beschikten. Weliswaar werd aan de kerk in Nieuwerkerk in 1499 een kapittel verbonden, maar niets wijst op een librije.
De diverse kloosters op het eiland bezaten vanzelfsprekend missalen, bijbels en andere handboeken voor de liturgie. Drie boeken, afkomstig van het reeds eeuwenlang spoorloos verdwenen kartuizerklooster Sion bij het dorp Noordgouwe, zijn bewaard gebleven: een gedrukte bijbel uit 1537 in de Zeeuwse Bibliotheek te Middelburg, en verder een boekje uit 1577 in het Stadsarchief van Leuven en een handgeschreven gebedenboekje uit 1523 in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel.***
Zoals iedere zichzelf respecterende stad in de Republiek der Verenigde Nederlanden, bezat ook het stadhuis van Zierikzee een boekencollectie. De werken stonden niet ter beschikking van de burgerij. Zeker een hele kast moet gevuld geweest zijn met de gedrukte Notulen van de edel mogende heeren Staten van Zeelandt. Zierikzee ontving deze reeks, voorzien van het eigen stadswapen, in haar hoedanigheid als een van de zes stemhebbende steden in het gewest. Van 1709 tot 1754 bestelde het stadsbestuur de resoluties van de Staten-Generaal bij de landsdrukker in Den Haag. Met de weinige andere bewaard gebleven boeken worden deze in het Gemeentearchief van Schouwen-Duiveland bewaard. De bibliotheek van dit archief, die zowel oude drukken als recent materiaal omvat, is ontsloten via de eigen website.****
Bovenstaande gegevens zijn ontleend aan vriendelijke mededelingen geleverd door de heer H. Uil, gemeentearchivaris van Schouwen-Duiveland.
* De ruimte is aangegeven op de plattegrond van de kerk, gevoegd bij: P.D. de Vos, De grafschriften der voormalige St. Lievens-Monsterkerk te Zierikzee, Zierikzee 1911.
** Zie: J. de Kanter, Phil.z., Chronijk van Zierikzee, 2euitgave, Zierikzee 1795, pagina 48-54.
*** Bronnen: Verslag Provincie Zeeland, 1905, pagina 24-25; B.D.H. Tellegen Azn., De Provinciale Bibliotheek van Zeeland, Middelburg 1953, pagina 9.
KB, Brussel, Handschriftenverzameling II 5573. Vriendelijke mededeling van (wijlen) dr. J.H. Kluiver, 1979.
Leuven, Stadsarchief, nr. 7172. Idem.
H.J.J. Scholtens, De Karthuizers bij Zierikzee, in: Bijdragen voor de Geschiedenis van het Bisdom van Haarlem, 1935, pagina 165-223.
Ondergetekende is gevraagd om een bijdrage te leveren aan een boek over librijen en oude bibliotheken in Nederland tot het jaar 1800. Ik zou daarin de Zeeuwse situatie aan de orde stellen. Het bovenstaande is een voorproefje op dat lange artikel. Na een eerdere bespreking over de librije van Hulst, enkele maanden geleden, breng ik met plezier ook deze schaarse informatie over oude bibliotheken op Schouwen-Duiveland alvast in het openbaar.
Marinus Bierens, conservator Bijzondere Collecties