Archief van april 2011

Handgeschreven Koran aangekocht

maandag, 18 april 2011

Sinds begin april zijn de bijzondere collecties van de Zeeuwse Bibliotheek verrijkt met de aanschaf van een handgeschreven Koran uit het jaar 1849. Het is een fraai exemplaar van 21 cm hoog, waarvan alle 606 pagina’s met gekleurde verf versierd zijn. Er werden al diverse Arabische handschriften in de kluis bewaard, maar het hoofdwerk van de Arabische literatuur, de Koran, ontbrak nog.

Er staat een keurig en kleurig colofon achterin het boek. Dit vermeldt de naam van de kopiist: ene eerwaarde Muhammad al-Hilmî. De datering is van het jaar 1265 volgens de islamitische jaartelling, wat overeenkomt met de jaren 1848-1849 volgens de christelijke jaartelling. Plaats van handeling was het district Çal in de provincie Denizli, een gebied in het zuidwesten van Turkije. Dit stond in de klassieke oudheid bekend onder de naam Laodicea. De conservator oosterse handschriften op de universiteitsbibliotheek van Leiden wist ons te vertellen, dat deze vorm van de schrijfstijl naskh destijds in Turkije gebruikelijk was. Het papier is waarschijnlijk Europees, ingesmeerd met stijfsel en daarna sterk gepolijst met een steen. Het is een gaaf exemplaar, maar heeft wel wat van vocht te lijden gehad.

Koran slot en colofon
Koran: het slot en colofon

Het heilige boek van de moslims wordt altijd met veel zorg en liefde vervaardigd. De tekst dient altijd in het Arabisch te zijn (ook al spreekt men dat in Turkije heel weinig), omdat moslims geloven dat Allah de tekst in die taal aan de profeet Mohammed geopenbaard heeft. De nette schrijfletters in ons exemplaar zijn amper van drukletters te onderscheiden, maar inktvlekken verraden dat het wel degelijk om een handschrift gaat. Iedere pagina wordt omkaderd door een rand in goudverf. De afzonderlijke verzen worden van elkaar gescheiden door dikke punten, eveneens in goudverf.

Ook de titel van iedere soera (hoofdstuk) bestaat uit witte letters in een band van goudverf. De totale Koran bevat ongeveer zoveel tekst als het nieuwe testament. De 114 hoofdstukken zijn van verschillende lengte. Daarnaast is de Koran verdeeld in dertig onderdelen. Een hulpmiddel wanneer men de volledige Koran achtereen wil oplezen. Dit gebeurt onder andere bij sterfgevallen. Die dertig delen zijn in ons exemplaar gemarkeerd door versieringen in diverse kleuren. Ze markeren de tekst precies om de twintig bladzijden. Deze onderverdeling loopt dwars door de verdeling in soera’s heen.

Hoogtepunt van iedere Koran bestaat altijd uit de eerste twee pagina’s. Die zijn steevast het meest uitbundig en kleurrijk versierd. Op de eerste pagina (rechts!) staat de eerste soera, een kort gebed dat iedere moslim uit het hoofd kent. De tweede pagina (links) is het begin van de veel langere tweede soera, genaamd ‘De Koe’, omdat er halverwege het hoofdstuk terloops een genoemd wordt. Ook in ons exemplaar vormen de eerste twee bladzijden het absolute hoogtepunt.

Koran openingspagina'sKoran: openingspagina’s

Hoe het boek in Nederland gekomen is, staat er niet in. Destijds aangekocht door een handelaar in het nabijgelegen Smyrna? Of pas kort geleden opgekocht door een toerist? Het is wel duidelijk dat de vorige eigenaar er zorg voor gedragen heeft, want een aantal beschadigde pagina’s is gerestaureerd. Er zit een nieuwe stevige band omheen, maar het oorspronkelijke dunne lederen omslag is daar wel in verwerkt. Het boek is uiteindelijk in Utrecht op een veiling aangeboden, en daar heeft de Zeeuwse Bibliotheek het voor een zeer redelijk bedrag kunnen bemachtigen.

Het lag voor de hand dat ik als afgestudeerd arabist op zoek zou gaan naar een dergelijke aanwinst. Ik heb pas sinds 1 januari dit jaar beschikking over het – weliswaar bescheiden- budget antiquarische aanschaf. Dat ik mijn eerste grote slag al binnen de eerste vier maanden zou slaan, had ik ook niet verwacht. Meteen hebben we een voorwerp in huis dat het goed zal doen bij tentoonstellingen en presentaties.

In de 18e en 19e eeuw hielden leden van het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen in den vreemde zich bezig met het verzamelen van rariteiten. Vervolgens brachten zij die onder in de collectie van het Genootschap. Zo kwamen volkenkundige voorwerpen, maar ook exotische handschriften naar Middelburg. In deze lijn past ook de verrijking van de bijzondere Zeeuwse collecties met dit Koranmanuscript. Immers, een Zeeuwse handelsreiziger of onderzoeker had het ook goed in het 19e eeuwse Ottomaanse Rijk aan kunnen schaffen. De Zeeuwse Bibliotheek staat met een handgeschreven Koran keurig in de rij met andere, grote Nederlandse en buitenlandse bibliotheken.

Marinus Bierens, Conservator bijzondere collecties

Een kast met bijzonder drukwerk

donderdag, 7 april 2011

In de Zeeuwse Bibliotheek staan honderden kasten gevuld met drukwerk, dus waarom zoveel aandacht voor die ene kast, de ‘schatkamervitrine’, op de eerste verdieping?

DSC03558Dat komt omdat in die kast op dit moment wel hele mooie drukwerken uitgestald zijn. Geen gewone boeken, maar kleurrijke werken waarbij je kunt zien dat er veel aandacht is geschonken aan vormgeving, papier, band, typografie en lettertype. Bovendien zijn er maar enkele van gemaakt. Dat zijn de bibliofiele drukwerken.

Deze bijzondere uitgaven zijn soms gedrukt voor een speciale gelegenheid, maar meestal omdat de drukker zo enthousiast is en het als liefhebberij zelf maakt op een eigen (hand)pers. De drukwerken zijn vaak gesigneerd en genummerd. In Nederland werken veel ambachtelijke, niet-commerciële drukkers. Zo ontstaan boeken, katernen, losse bladen met gedichten en verhalen, verfraaid met tekeningen, etsen en houtsneden. Van de pers De Klaproos komt een prachtig gedrukt recept: ansjovis met champignons en pijnboompitten (gesigneerd en genummerd, 2000).

IMG_5410
Recept: ansjovis met champignons en pijnboompitten
Reken voor ieder 8 á 10 verse ansjovisjes. Maak ze schoon, mes achter de kop, half insnijden en met een lichte ruk kop en ingewande n wegtrekken; buik opensnijden en de graat eruit. Misschien kun je schoongemaakte kopen. Spoel de visjes onder de koude kraan af en dep ze droog. Haal ze door wat bloem waaraan je peper en zout (of eigen kruiden naar smaak) hebt toegevoegd. Bak ze kort, elke kant 2 minuten, in de olijfolie is het het lekkerst.
De champignons voor ieder 1 á 2 ons in plakjes gesneden, met wat knoflook naar smaak in de olie (niet te royaal) bakken tot het vocht bijna verdampt is. Een hand pijnboompitten erbij en samen verder bakken tot het geheel er lichtbruin uitziet. Voeg wat zout en (verse) peterselie toe. Serveer er rijst, brood of in plakjes gesneden aardappel bij.

In Zeeland werken weinig ambachtelijke drukkers, maar er zijn genoeg Zeeuwse connecties te vinden. In de schatkamervitrine ligt bijvoorbeeld een druk van het boek ‘Roosje, eene vertelling’ van de Vlissingse Jacobus Bellamy. In 1990 drukte de Leidse Clipeus Pers 50 genummerde exemplaren. En het bibliofiele werk van H.H. ter Balkt met de titel ‘Op de rotonden’ (In de Bonnefant te Banholt, 1996) bevat bijvoorbeeld de gedichten ‘De bevrijding van Hulst (1645)’ en ‘De watersnoodramp 1953’. Er is nog veel meer.

Al dertig jaar worden deze bijzondere werken verzameld en de Zeeuwse Bibliotheek heeft intussen een omvangrijke en belangrijke collectie opgebouwd. De verzameling kan zich meten met andere bibliofiele collecties in Nederland, zoals die van de Koninklijke Bibliotheek, het Museum Meermanno, de Universiteitsbibliotheek in Amsterdam en de Bibliotheek Haarlem.

De verzameling is zelfs zo groot dat een deel nog niet bekeken kan worden. Honderden losbladige grote en kleine drukwerkjes worden op dit moment uitgezocht, op formaat gesorteerd, in dozen opgeborgen en gereed gemaakt voor raadpleging.

In de eerdergenoemde kast is een piepkleine selectie tentoongesteld. Het is moeilijk om drukwerken te kiezen voor een expositie. De meest opvallende of kleurige exemplaren zijn eruit gelicht. Het zijn allemaal kunstwerken.

Toch heb ik wel eens het idee dat een drukker een beetje doorslaat. Een uitgave met een bierflesje, een vaas of een aardewerk kippetje kan mij minder bekoren.

IMG_5365

Het leidt de aandacht voor het drukwerk te veel af. Een drukwerk vervaardigd naar het voorbeeld van een lontarhandschrift (handschrift op bladen van de lontarpalm) is weer wel passend.

De expositie is nog tot en met zaterdag 28 mei te bekijken.

Liesbeth van der Geest, Conservator Bijzondere Collecties