Berichten met tag ‘drukkers’

Koppermaandag

donderdag, 13 maart 2014

Elk jaar wordt de Zeeuwse Bibliotheek in januari door diverse drukkers in het land verrast met een Koppermaandaggeschenk. Dit jaar trok vooral het miniatuurboekje van De Althaea Pers van Jos Swiers uit Den Haag de aandacht. En écht niet alleen omdat het een Zeeuws tintje heeft!

Wat betekent Koppermaandag eigenlijk? Een bijzondere maandag? Het lijkt wel op ‘Pinkerster-drie’, de extra derde Pinksterdag, zoals dat in Zeeland en met name op Walcheren bekend is. En wat is er zo bijzonder aan het boekje van De Althaea Pers?

koppermaandaggeschenk

Foto: Koppermaandaggeschenk van De Althaea Pers.

Koppermaandag

Koppermaandag heeft te maken met een traditie die terug gaat tot de late Middeleeuwen. Bedoeld wordt de eerste maandag na Driekoningen. Op die maandag houden ambachtslieden, verenigd in de gilden, een feestdag. Dan worden de gildebrieven en de privileges voorgelezen en vervolgens trekken de gildeleden de stad in om geld in te zamelen dat in de avond wordt verbrast. Een andere naam voor verbrassen of feestvieren is kopperen. Het  woord ‘kop’ staat voor ‘beker’. Na de opheffing van de gilden blijft deze gewoonte bestaan bij de werklieden in de drukkerswereld.

De knechten en gezellen van de boekdrukkers doen nog iets extra’s. Zij drukken voor die dag een speciale prent als proeve van vakbekwaamheid. Deze prent, vaak een gelukwens, wordt op koppermaandag aan de meesterdrukkers of de eigenaar van de drukkerij overhandigd. De drukwerken worden die dag ook verkocht en van de opbrengst wordt feest gevierd.

Drukker Jos Swiers schrijft: “Toen het handmatig drukken werd opgevolgd door de grootschalige mechanische en latere geautomatiseerde en digitale productieprocessen, raakte dit gebruik snel uit de mode. In de wereld van de marginale en ambachtelijke thuisdrukkers heeft het echter in de tweede helft van de twintigste eeuw een nieuw leven gekregen. De Althaea Pers houdt deze traditie mede in stand door jaarlijks op koppermaandag een uitgave te laten verschijnen. Die uitgave betreft altijd een onderwerp dat direct of indirect verband houdt met de boek-, drukkers- of papierwereld.” Daarom heeft de Zeeuwse Bibliotheek ook dit jaar weer een prachtig geschenk gekregen. Swiers drukte zijn geschenk op 13 januari 2014: Koppermaandag.

“Harmonie en Vriendschap” in Middelburg

Het kleine Koppermaandaggeschenk, een boekje van 4,0 x 5,5 cm, van De Althaea Pers bevat de tekst van ‘Het Drukkerslied’. En nu komt de Zeeuwse link: dit lied is door leden van de Typografische Vereeniging “Harmonie en Vriendschap” uit Middelburg in 1854 gemaakt voor hun jaarlijkse feestelijke bijeenkomst.

De Middelburgse vereniging is opgericht in 1847. In de collectie van de Zeeuwse Bibliotheek is ook een gedenkboekje aanwezig dat is uitgegeven bij het vijftigjarig bestaan in 1897). Daarin wordt de geschiedenis van de vereniging verhaald: ”Op een’ Zondag morgen in de Lente van het jaar 1947 stapten eenige vrienden, beoefenaren der typografie, reeds vroegtijdig een der stadspoorten uit, tot het doen van eene wandeling door Walchersche heerlijke dreven […]”. De namen van de eerste leden en die van 1897 staan erbij vermeld.

De typografen vieren hun eerste Koppermaandagfeest op maandag 8 januari 1849 in de Schuttershofzaal. Maar de rest van het jaar zijn ook er gezellige bijeenkomsten met zang, voordrachten en later zelfs toneelvoorstellingen. Elk jaar maken ze een uitstapje, dat ze zelf een ‘landtogt’ noemen.

In de beginjaren wandelt het gezelschap, vaak al om vijf uur ’s morgens, richting Domburg. Later trekken ze naar Tholen, Bergen op Zoom of Gent of naar de collega-typografen in Goes. Daar zetelt de typografenvereniging “Laurens Coster”.

In 1864 worden alle liederen die de leden hebben vervaardigd, uitgegeven in een feestbundel ‘Feestzang-bundel, merendeels vervaardigd door de leden der Typografische Vereeniging “Harmonie en Vriendschap” te Middelburg, uitgegeven ten voordele van hun ziekenfonds’. Het werk is uitgegeven door de Gebroeders Milborn.

feestzangbundel

Foto: titelblad Feestzangbundel

Het blijkt dat de bundel vooral is uitgegeven om geld in te zamelen voor de ondersteuning van de zieke leden. In 1879 wordt, met hetzelfde doel, een tweede feest-zangbundel uitgegeven bij J.C. & W. Altorffer.

Drukker Jos Swiers bezit zelf een opmerkelijk boek waarin beide liederenbundels bijeengebonden zijn in een fraaie band met op de voorplat, in een opdruk van goud, de naam van Gilles Johannes Spierens (1868-1923), boekbinder in Middelburg. Op de foto staat – linksonder – zijn naam.

spierens

De onderwerpen van de liederen in de feestbundels geven een indruk van wat de leden bezig houdt: het werk, odes aan de drukkunst, de jaarlijkse landtochten, het koppermaandagfeest, vriendschap, volksliederen,  tafelzangen, ochtend-, avond- en morgenzangen en afscheidsliederen. Het zijn vooral vrolijke liedjes.

Het Drukkerslied

drukkerslied

Foto: Lied no. 33. Het Drukkerslied in de feestbundel van “Harmonie en Vriendschap”.

Het Drukkerslied, dat opgenomen is in het Koppermaandaggeschenk van De Althaea Pers, is afgedrukt in de eerste feestbundel van “Harmonie en Vriendschap”. De wijs waarop het lied moet worden gezongen is als volgt:

‘Al is ons Prinsje nog zo klein, hoezee!’. Ik moet eerlijk zeggen dat ik de wijs niet ken, maar daar hebben de Middelburgse typografen geen last van gehad.

Zij zingen:

Hier staat de zetter aan de kast, hij zet,

Een drukker daar die vormen wascht, zeer net,

De jongen hier die zet pastei

Op een galei, op een galei,

Ha, ha, ha, ha, ha, ha! (bis)

 

De doek gewreven, goed en knap, dat ’s regt,

De baas komt met ’n proef aan den trap en zegt:

Hier nog een e en daar ’t woord haar,

Dan is het klaar, dan is het klaar,

Ha, ha, enz.

 

Pas aan het eind, er zijn 10 coupletten, komt een verwijzing naar het feest:

Maar nu geeft men van ’t landtogtfeest bewijs,

Ach! Meester wees maar niet bevreesd, want Thijs,

Hij weet zijn maat van flesch en glas,

Zoo juist van pas, zoo juist van pas,

Ha, ha, enz.

 

Lang leven dan elke drukkersbaas, gerust,

Om ’t even ook van Jan en Piet, met lust,

Wij drinken hun gezondheid toe,

Zeer blij te moè,

Ha, ha, enz.

Voor de liefhebbers van bibliofiele drukwerk: de tekst van het Koppermaandaggeschenkje is opgemaakt in de 4 pts Angsana New en afgedrukt op 90 grams Conqueror crème. De band is opgebouwd uit 220 grams Liberty zwart en 100 grams sierpapier.

 

schatkamervitrine

Foto: De tentoonstellingsvitrine op de eerste verdieping van de Zeeuwse Bibliotheek.

Het kleine Koppermaandagboekje en de feestzangbundels van “Harmonie en Vriendschap” zijn te zien in de tentoonstellingsvitrine op de eerste verdieping van de Zeeuwse Bibliotheek. Nee, de ‘kop’ staat er niet bij, maar het lezen van de liederen nodigt wel uit tot feesten!

Liesbeth van der Geest, conservator bijzondere collecties / Zeelandcollectie.

 

*Meer informatie over het Drukkerslied op de website van De Althaea Pers.

 

Ghedruckt ende te becoomen in Zeelandt

donderdag, 24 november 2011

Zeeuws drukwerk 15de-18de eeuw

De allerlaatste tentoonstelling in de huidige expositieruimte van de Zeeuwse Bibliotheek geeft een overzicht van vier eeuwen boekproductie in de belangrijkste drukkersplaatsen van onze provincie: Middelburg, Vlissingen, Veere, Zierikzee en Goes.

Waarom het onderwerp boekproductie als afsluitend hoofdstuk? Nederland is van oudsher een boekenland. Buitenlanders die in de 17de en 18de eeuw de republiek bezochten, verbaasden zich over het grote aantal boekhandels in de Nederlandse steden en over het aanbod en de kwaliteit van de boeken die daar te koop waren. In Nederland gedrukte boeken vonden hun weg door heel Europa. Zeker als we de beperkte omvang van land en inwonertal in aanmerking nemen, was de boekproductie enorm. Gerekend naar hoofd van de bevolking was er in deze hele periode geen land ter wereld waar meer boeken gemaakt werden dan in de Lage Landen. Nederland was de boekhandel van de wereld.

Voor die bijzondere positie zijn verschillende redenen aan te wijzen. De Republiek kende al vroeg een stedelijke samenleving. Voor het goed functioneren daarvan was een hoge organisatiegraad noodzakelijk en dat vereiste weer een geletterde bevolking.

Uit onderzoek blijkt dat zeker de helft van de mensen kon lezen en schrijven en dat was meer dan in de ons omringende landen. Uit boedelbeschrijvingen blijkt dat ook mensen uit de lagere standen vaak een paar boekjes in huis hadden. De titels daarvan worden meestal niet vermeld, maar waarschijnlijk waren het vooral gebruiksuitgaven zoals almanakken en psalm- en gebedenboekjes, en verder godsdienstige traktaten, liedboeken en goedkope edities van populaire auteurs als Jacob Cats.

Pamfletten over actuele gebeurtenissen en politieke en religieuze twisten vonden ook gretig aftrek, net als sensationele reisverhalen. Natuurlijk waren de meeste huishoudens voorzien van een bijbel. De hogere burgerij beschikte vaak over een welvoorziene boekenkast met literaire, geschiedkundige en theologische werken en natuurlijk vakliteratuur voor de uitoefening van het eigen beroep.

Er was dus een relatief grote afzet van boeken op de lokale markt. Daar kwam bij dat ook het vervoer goed geregeld was. Vooral via de waterwegen was er druk verkeer tussen de steden. Dat was van belang voor de snelle distributie van boeken, maar ook voor de productie. Een Amsterdamse boekhandelaar/uitgever die een boek wilde publiceren, kon het drukken desgewenst gemakkelijk uitbesteden aan een drukker in Leiden, Alkmaar of Harderwijk. En dat gebeurde ook wel tussen Middelburg en Amsterdam of tussen Middelburg en Antwerpen. De Nederlandse handelsgeest in het internationale verkeer is spreekwoordelijk en gold evenzeer voor boeken als voor andere producten.

Daarnaast speelden de vrijheid van godsdienst en de vrijheid van drukpers een belangrijke rol. Dat waren relatieve vrijheden, want ook hier werden soms boeken verboden en afwijkende meningen verketterd en moesten sommige boeken onder een fictief adres worden uitgegeven. Zo kennen we in Middelburg een boekhandelaar onder de naam Jan Effendewegh en een Middelburgse boekhandelaar Jacob de Goede die zijn adres had In ’t Liefde-kasteel. Zo zijn er meer. Maar waar bijvoorbeeld in Frankrijk al vanaf 1537 een wettelijk depot bestond, wat betekende dat de overheid van elke uitgave een exemplaar ontving en daarmee ook censuur kon uitoefenen, heeft Nederland zo’n regeling nooit gekend. Vergeleken met het buitenland was er dus heel veel mogelijk. Om die reden vestigden tal van Zuid-Nederlandse drukkers en boekverkopers zich na de val van Antwerpen in 1585 in Hollandse en Zeeuwse steden.

oudsteboek_C55D362B428690BBC125794F002A1AA1_3Precies een eeuw later vluchtten duizenden Franse Hugenoten naar de Republiek na de herroeping van het Edict van Nantes. Dat betekende het begin van de Franse boekhandel in ons land, die in de 18de eeuw een geweldige omvang zou aannemen. Maar belangrijker nog waren geleerden als Descartes en Voltaire die naar het tolerante Nederland kwamen om hun controversiële boeken uit te geven.

Ten slotte was de kwaliteit van de Nederlandse boekproductie een factor van betekenis. Een flink deel van de boeken was voor de internationale markt bestemd. Dat betrof vooral de wetenschappelijke uitgaven, waarvoor de betrouwbaarheid van de tekst en de leesbaarheid van de uitvoering van groot belang waren. Niet alleen de auteurs en vele generaties uitgevers, drukkers en correctoren, maar ook letterontwerpers, vormgevers, illustratoren, plaatsnijders en binders droegen daaraan bij. De glans van de Gouden Eeuw vertoonde zich evenzeer op deze terreinen als in de literatuur en beeldende kunsten.

Zeeuwse boekproductie

Om de boekproductie in Zeeland te achterhalen, is veelvuldig gebruik gemaakt van de STCN, de Short Title Catalogue van Nederland, een databank met  ruim 200.000 titels en meer dan 500.000 exemplaren  van in Nederland gedrukte boeken (ongeacht de taal) en buiten Nederland gedrukte Nederlandstalige boeken (Belgische uitgezonderd).  Deze speurtocht leverde een panoramisch overzicht op van honderden jaren boekproductie, afkomstig uit de rijke collectie Oud Bezit van de Zeeuwse Bibliotheek en het Koninklijk Zeeuws Genootschap der Wetenschappen.  Op één uitzondering na: de enige in Zeeland gedrukte incunabel die zich in het buitenland bevindt: Der sielen troest, gedrukt door Pieter Werrecoren in 1478. Een unieke kans om dit exemplaar voor het eerst en wellicht ook voor het laatste te bekijken.

220px-Wenceslas_Hollar_-_Adrienne_van_Venne_(State_1)Adriaan van de Venne

Naast drukkerij Richard Schilders uit de 16e eeuw, is met name het drukwerk uit de 17de en 18de eeuw goed vertegenwoordigd in zowel de collectie van de Zeeuwse Bibliotheek als de tentoonstelling. De boekdrukkersbranche bloeide in deze tijd vooral in Middelburg met als visitekaartje de drukkerij van kunstenaar, graveur en illustrator Adriaan van de Venne, destijds een ontmoetingsplaats van kunstkenners en dichters. Ook de Middelburgse boekbindcultuur ontbreekt niet in de expositie en er kunnen boekbanden en miniatuurboekjes worden bewonderd.

Ghedruckt ende te becoomen in Zeelandt werd samengesteld door Ronald Rijkse en Paul Aarssen. U kunt nog genieten van vier eeuwen oud Zeeuws drukwerk tot en met 31 december 2011.

Luister hier naar een interview met Ronald Rijkse bij Omroep Zeeland

Janette Zuydweg, vakreferent Kunst, Literatuur en Recht

(bron: toespraak en documentatie Ronald Rijkse, 4 november 2011)

Een kast met bijzonder drukwerk

donderdag, 7 april 2011

In de Zeeuwse Bibliotheek staan honderden kasten gevuld met drukwerk, dus waarom zoveel aandacht voor die ene kast, de ‘schatkamervitrine’, op de eerste verdieping?

DSC03558Dat komt omdat in die kast op dit moment wel hele mooie drukwerken uitgestald zijn. Geen gewone boeken, maar kleurrijke werken waarbij je kunt zien dat er veel aandacht is geschonken aan vormgeving, papier, band, typografie en lettertype. Bovendien zijn er maar enkele van gemaakt. Dat zijn de bibliofiele drukwerken.

Deze bijzondere uitgaven zijn soms gedrukt voor een speciale gelegenheid, maar meestal omdat de drukker zo enthousiast is en het als liefhebberij zelf maakt op een eigen (hand)pers. De drukwerken zijn vaak gesigneerd en genummerd. In Nederland werken veel ambachtelijke, niet-commerciële drukkers. Zo ontstaan boeken, katernen, losse bladen met gedichten en verhalen, verfraaid met tekeningen, etsen en houtsneden. Van de pers De Klaproos komt een prachtig gedrukt recept: ansjovis met champignons en pijnboompitten (gesigneerd en genummerd, 2000).

IMG_5410
Recept: ansjovis met champignons en pijnboompitten
Reken voor ieder 8 á 10 verse ansjovisjes. Maak ze schoon, mes achter de kop, half insnijden en met een lichte ruk kop en ingewande n wegtrekken; buik opensnijden en de graat eruit. Misschien kun je schoongemaakte kopen. Spoel de visjes onder de koude kraan af en dep ze droog. Haal ze door wat bloem waaraan je peper en zout (of eigen kruiden naar smaak) hebt toegevoegd. Bak ze kort, elke kant 2 minuten, in de olijfolie is het het lekkerst.
De champignons voor ieder 1 á 2 ons in plakjes gesneden, met wat knoflook naar smaak in de olie (niet te royaal) bakken tot het vocht bijna verdampt is. Een hand pijnboompitten erbij en samen verder bakken tot het geheel er lichtbruin uitziet. Voeg wat zout en (verse) peterselie toe. Serveer er rijst, brood of in plakjes gesneden aardappel bij.

In Zeeland werken weinig ambachtelijke drukkers, maar er zijn genoeg Zeeuwse connecties te vinden. In de schatkamervitrine ligt bijvoorbeeld een druk van het boek ‘Roosje, eene vertelling’ van de Vlissingse Jacobus Bellamy. In 1990 drukte de Leidse Clipeus Pers 50 genummerde exemplaren. En het bibliofiele werk van H.H. ter Balkt met de titel ‘Op de rotonden’ (In de Bonnefant te Banholt, 1996) bevat bijvoorbeeld de gedichten ‘De bevrijding van Hulst (1645)’ en ‘De watersnoodramp 1953’. Er is nog veel meer.

Al dertig jaar worden deze bijzondere werken verzameld en de Zeeuwse Bibliotheek heeft intussen een omvangrijke en belangrijke collectie opgebouwd. De verzameling kan zich meten met andere bibliofiele collecties in Nederland, zoals die van de Koninklijke Bibliotheek, het Museum Meermanno, de Universiteitsbibliotheek in Amsterdam en de Bibliotheek Haarlem.

De verzameling is zelfs zo groot dat een deel nog niet bekeken kan worden. Honderden losbladige grote en kleine drukwerkjes worden op dit moment uitgezocht, op formaat gesorteerd, in dozen opgeborgen en gereed gemaakt voor raadpleging.

In de eerdergenoemde kast is een piepkleine selectie tentoongesteld. Het is moeilijk om drukwerken te kiezen voor een expositie. De meest opvallende of kleurige exemplaren zijn eruit gelicht. Het zijn allemaal kunstwerken.

Toch heb ik wel eens het idee dat een drukker een beetje doorslaat. Een uitgave met een bierflesje, een vaas of een aardewerk kippetje kan mij minder bekoren.

IMG_5365

Het leidt de aandacht voor het drukwerk te veel af. Een drukwerk vervaardigd naar het voorbeeld van een lontarhandschrift (handschrift op bladen van de lontarpalm) is weer wel passend.

De expositie is nog tot en met zaterdag 28 mei te bekijken.

Liesbeth van der Geest, Conservator Bijzondere Collecties