Elk jaar wordt de Zeeuwse Bibliotheek in januari door diverse drukkers in het land verrast met een Koppermaandaggeschenk. Dit jaar trok vooral het miniatuurboekje van De Althaea Pers van Jos Swiers uit Den Haag de aandacht. En écht niet alleen omdat het een Zeeuws tintje heeft!
Wat betekent Koppermaandag eigenlijk? Een bijzondere maandag? Het lijkt wel op ‘Pinkerster-drie’, de extra derde Pinksterdag, zoals dat in Zeeland en met name op Walcheren bekend is. En wat is er zo bijzonder aan het boekje van De Althaea Pers?
Foto: Koppermaandaggeschenk van De Althaea Pers.
Koppermaandag
Koppermaandag heeft te maken met een traditie die terug gaat tot de late Middeleeuwen. Bedoeld wordt de eerste maandag na Driekoningen. Op die maandag houden ambachtslieden, verenigd in de gilden, een feestdag. Dan worden de gildebrieven en de privileges voorgelezen en vervolgens trekken de gildeleden de stad in om geld in te zamelen dat in de avond wordt verbrast. Een andere naam voor verbrassen of feestvieren is kopperen. Het woord ‘kop’ staat voor ‘beker’. Na de opheffing van de gilden blijft deze gewoonte bestaan bij de werklieden in de drukkerswereld.
De knechten en gezellen van de boekdrukkers doen nog iets extra’s. Zij drukken voor die dag een speciale prent als proeve van vakbekwaamheid. Deze prent, vaak een gelukwens, wordt op koppermaandag aan de meesterdrukkers of de eigenaar van de drukkerij overhandigd. De drukwerken worden die dag ook verkocht en van de opbrengst wordt feest gevierd.
Drukker Jos Swiers schrijft: “Toen het handmatig drukken werd opgevolgd door de grootschalige mechanische en latere geautomatiseerde en digitale productieprocessen, raakte dit gebruik snel uit de mode. In de wereld van de marginale en ambachtelijke thuisdrukkers heeft het echter in de tweede helft van de twintigste eeuw een nieuw leven gekregen. De Althaea Pers houdt deze traditie mede in stand door jaarlijks op koppermaandag een uitgave te laten verschijnen. Die uitgave betreft altijd een onderwerp dat direct of indirect verband houdt met de boek-, drukkers- of papierwereld.” Daarom heeft de Zeeuwse Bibliotheek ook dit jaar weer een prachtig geschenk gekregen. Swiers drukte zijn geschenk op 13 januari 2014: Koppermaandag.
“Harmonie en Vriendschap” in Middelburg
Het kleine Koppermaandaggeschenk, een boekje van 4,0 x 5,5 cm, van De Althaea Pers bevat de tekst van ‘Het Drukkerslied’. En nu komt de Zeeuwse link: dit lied is door leden van de Typografische Vereeniging “Harmonie en Vriendschap” uit Middelburg in 1854 gemaakt voor hun jaarlijkse feestelijke bijeenkomst.
De Middelburgse vereniging is opgericht in 1847. In de collectie van de Zeeuwse Bibliotheek is ook een gedenkboekje aanwezig dat is uitgegeven bij het vijftigjarig bestaan in 1897). Daarin wordt de geschiedenis van de vereniging verhaald: ”Op een’ Zondag morgen in de Lente van het jaar 1947 stapten eenige vrienden, beoefenaren der typografie, reeds vroegtijdig een der stadspoorten uit, tot het doen van eene wandeling door Walchersche heerlijke dreven […]”. De namen van de eerste leden en die van 1897 staan erbij vermeld.
De typografen vieren hun eerste Koppermaandagfeest op maandag 8 januari 1849 in de Schuttershofzaal. Maar de rest van het jaar zijn ook er gezellige bijeenkomsten met zang, voordrachten en later zelfs toneelvoorstellingen. Elk jaar maken ze een uitstapje, dat ze zelf een ‘landtogt’ noemen.
In de beginjaren wandelt het gezelschap, vaak al om vijf uur ’s morgens, richting Domburg. Later trekken ze naar Tholen, Bergen op Zoom of Gent of naar de collega-typografen in Goes. Daar zetelt de typografenvereniging “Laurens Coster”.
In 1864 worden alle liederen die de leden hebben vervaardigd, uitgegeven in een feestbundel ‘Feestzang-bundel, merendeels vervaardigd door de leden der Typografische Vereeniging “Harmonie en Vriendschap” te Middelburg, uitgegeven ten voordele van hun ziekenfonds’. Het werk is uitgegeven door de Gebroeders Milborn.
Foto: titelblad Feestzangbundel
Het blijkt dat de bundel vooral is uitgegeven om geld in te zamelen voor de ondersteuning van de zieke leden. In 1879 wordt, met hetzelfde doel, een tweede feest-zangbundel uitgegeven bij J.C. & W. Altorffer.
Drukker Jos Swiers bezit zelf een opmerkelijk boek waarin beide liederenbundels bijeengebonden zijn in een fraaie band met op de voorplat, in een opdruk van goud, de naam van Gilles Johannes Spierens (1868-1923), boekbinder in Middelburg. Op de foto staat – linksonder – zijn naam.
De onderwerpen van de liederen in de feestbundels geven een indruk van wat de leden bezig houdt: het werk, odes aan de drukkunst, de jaarlijkse landtochten, het koppermaandagfeest, vriendschap, volksliederen, tafelzangen, ochtend-, avond- en morgenzangen en afscheidsliederen. Het zijn vooral vrolijke liedjes.
Het Drukkerslied
Foto: Lied no. 33. Het Drukkerslied in de feestbundel van “Harmonie en Vriendschap”.
Het Drukkerslied, dat opgenomen is in het Koppermaandaggeschenk van De Althaea Pers, is afgedrukt in de eerste feestbundel van “Harmonie en Vriendschap”. De wijs waarop het lied moet worden gezongen is als volgt:
‘Al is ons Prinsje nog zo klein, hoezee!’. Ik moet eerlijk zeggen dat ik de wijs niet ken, maar daar hebben de Middelburgse typografen geen last van gehad.
Zij zingen:
Hier staat de zetter aan de kast, hij zet,
Een drukker daar die vormen wascht, zeer net,
De jongen hier die zet pastei
Op een galei, op een galei,
Ha, ha, ha, ha, ha, ha! (bis)
De doek gewreven, goed en knap, dat ’s regt,
De baas komt met ’n proef aan den trap en zegt:
Hier nog een e en daar ’t woord haar,
Dan is het klaar, dan is het klaar,
Ha, ha, enz.
Pas aan het eind, er zijn 10 coupletten, komt een verwijzing naar het feest:
Maar nu geeft men van ’t landtogtfeest bewijs,
Ach! Meester wees maar niet bevreesd, want Thijs,
Hij weet zijn maat van flesch en glas,
Zoo juist van pas, zoo juist van pas,
Ha, ha, enz.
Lang leven dan elke drukkersbaas, gerust,
Om ’t even ook van Jan en Piet, met lust,
Wij drinken hun gezondheid toe,
Zeer blij te moè,
Ha, ha, enz.
Voor de liefhebbers van bibliofiele drukwerk: de tekst van het Koppermaandaggeschenkje is opgemaakt in de 4 pts Angsana New en afgedrukt op 90 grams Conqueror crème. De band is opgebouwd uit 220 grams Liberty zwart en 100 grams sierpapier.
Foto: De tentoonstellingsvitrine op de eerste verdieping van de Zeeuwse Bibliotheek.
Het kleine Koppermaandagboekje en de feestzangbundels van “Harmonie en Vriendschap” zijn te zien in de tentoonstellingsvitrine op de eerste verdieping van de Zeeuwse Bibliotheek. Nee, de ‘kop’ staat er niet bij, maar het lezen van de liederen nodigt wel uit tot feesten!
Liesbeth van der Geest, conservator bijzondere collecties / Zeelandcollectie.
*Meer informatie over het Drukkerslied op de website van De Althaea Pers.
Precies een eeuw later vluchtten duizenden Franse Hugenoten naar de Republiek na de herroeping van het Edict van Nantes. Dat betekende het begin van de Franse boekhandel in ons land, die in de 18de eeuw een geweldige omvang zou aannemen. Maar belangrijker nog waren geleerden als Descartes en Voltaire die naar het tolerante Nederland kwamen om hun controversiële boeken uit te geven.
Adriaan van de Venne
Dat komt omdat in die kast op dit moment wel hele mooie drukwerken uitgestald zijn. Geen gewone boeken, maar kleurrijke werken waarbij je kunt zien dat er veel aandacht is geschonken aan vormgeving, papier, band, typografie en lettertype. Bovendien zijn er maar enkele van gemaakt. Dat zijn de bibliofiele drukwerken.
Recept: ansjovis met champignons en pijnboompitten
Reken voor ieder 8 á 10 verse ansjovisjes. Maak ze schoon, mes achter de kop, half insnijden en met een lichte ruk kop en ingewande n wegtrekken; buik opensnijden en de graat eruit. Misschien kun je schoongemaakte kopen. Spoel de visjes onder de koude kraan af en dep ze droog. Haal ze door wat bloem waaraan je peper en zout (of eigen kruiden naar smaak) hebt toegevoegd. Bak ze kort, elke kant 2 minuten, in de olijfolie is het het lekkerst.
De champignons voor ieder 1 á 2 ons in plakjes gesneden, met wat knoflook naar smaak in de olie (niet te royaal) bakken tot het vocht bijna verdampt is. Een hand pijnboompitten erbij en samen verder bakken tot het geheel er lichtbruin uitziet. Voeg wat zout en (verse) peterselie toe. Serveer er rijst, brood of in plakjes gesneden aardappel bij.
