Zeeuws drukwerk 15de-18de eeuw
De allerlaatste tentoonstelling in de huidige expositieruimte van de Zeeuwse Bibliotheek geeft een overzicht van vier eeuwen boekproductie in de belangrijkste drukkersplaatsen van onze provincie: Middelburg, Vlissingen, Veere, Zierikzee en Goes.
Waarom het onderwerp boekproductie als afsluitend hoofdstuk? Nederland is van oudsher een boekenland. Buitenlanders die in de 17de en 18de eeuw de republiek bezochten, verbaasden zich over het grote aantal boekhandels in de Nederlandse steden en over het aanbod en de kwaliteit van de boeken die daar te koop waren. In Nederland gedrukte boeken vonden hun weg door heel Europa. Zeker als we de beperkte omvang van land en inwonertal in aanmerking nemen, was de boekproductie enorm. Gerekend naar hoofd van de bevolking was er in deze hele periode geen land ter wereld waar meer boeken gemaakt werden dan in de Lage Landen. Nederland was de boekhandel van de wereld.
Voor die bijzondere positie zijn verschillende redenen aan te wijzen. De Republiek kende al vroeg een stedelijke samenleving. Voor het goed functioneren daarvan was een hoge organisatiegraad noodzakelijk en dat vereiste weer een geletterde bevolking.
Uit onderzoek blijkt dat zeker de helft van de mensen kon lezen en schrijven en dat was meer dan in de ons omringende landen. Uit boedelbeschrijvingen blijkt dat ook mensen uit de lagere standen vaak een paar boekjes in huis hadden. De titels daarvan worden meestal niet vermeld, maar waarschijnlijk waren het vooral gebruiksuitgaven zoals almanakken en psalm- en gebedenboekjes, en verder godsdienstige traktaten, liedboeken en goedkope edities van populaire auteurs als Jacob Cats.
Pamfletten over actuele gebeurtenissen en politieke en religieuze twisten vonden ook gretig aftrek, net als sensationele reisverhalen. Natuurlijk waren de meeste huishoudens voorzien van een bijbel. De hogere burgerij beschikte vaak over een welvoorziene boekenkast met literaire, geschiedkundige en theologische werken en natuurlijk vakliteratuur voor de uitoefening van het eigen beroep.
Er was dus een relatief grote afzet van boeken op de lokale markt. Daar kwam bij dat ook het vervoer goed geregeld was. Vooral via de waterwegen was er druk verkeer tussen de steden. Dat was van belang voor de snelle distributie van boeken, maar ook voor de productie. Een Amsterdamse boekhandelaar/uitgever die een boek wilde publiceren, kon het drukken desgewenst gemakkelijk uitbesteden aan een drukker in Leiden, Alkmaar of Harderwijk. En dat gebeurde ook wel tussen Middelburg en Amsterdam of tussen Middelburg en Antwerpen. De Nederlandse handelsgeest in het internationale verkeer is spreekwoordelijk en gold evenzeer voor boeken als voor andere producten.
Daarnaast speelden de vrijheid van godsdienst en de vrijheid van drukpers een belangrijke rol. Dat waren relatieve vrijheden, want ook hier werden soms boeken verboden en afwijkende meningen verketterd en moesten sommige boeken onder een fictief adres worden uitgegeven. Zo kennen we in Middelburg een boekhandelaar onder de naam Jan Effendewegh en een Middelburgse boekhandelaar Jacob de Goede die zijn adres had In ’t Liefde-kasteel. Zo zijn er meer. Maar waar bijvoorbeeld in Frankrijk al vanaf 1537 een wettelijk depot bestond, wat betekende dat de overheid van elke uitgave een exemplaar ontving en daarmee ook censuur kon uitoefenen, heeft Nederland zo’n regeling nooit gekend. Vergeleken met het buitenland was er dus heel veel mogelijk. Om die reden vestigden tal van Zuid-Nederlandse drukkers en boekverkopers zich na de val van Antwerpen in 1585 in Hollandse en Zeeuwse steden.
Precies een eeuw later vluchtten duizenden Franse Hugenoten naar de Republiek na de herroeping van het Edict van Nantes. Dat betekende het begin van de Franse boekhandel in ons land, die in de 18de eeuw een geweldige omvang zou aannemen. Maar belangrijker nog waren geleerden als Descartes en Voltaire die naar het tolerante Nederland kwamen om hun controversiële boeken uit te geven.
Ten slotte was de kwaliteit van de Nederlandse boekproductie een factor van betekenis. Een flink deel van de boeken was voor de internationale markt bestemd. Dat betrof vooral de wetenschappelijke uitgaven, waarvoor de betrouwbaarheid van de tekst en de leesbaarheid van de uitvoering van groot belang waren. Niet alleen de auteurs en vele generaties uitgevers, drukkers en correctoren, maar ook letterontwerpers, vormgevers, illustratoren, plaatsnijders en binders droegen daaraan bij. De glans van de Gouden Eeuw vertoonde zich evenzeer op deze terreinen als in de literatuur en beeldende kunsten.
Zeeuwse boekproductie
Om de boekproductie in Zeeland te achterhalen, is veelvuldig gebruik gemaakt van de STCN, de Short Title Catalogue van Nederland, een databank met ruim 200.000 titels en meer dan 500.000 exemplaren van in Nederland gedrukte boeken (ongeacht de taal) en buiten Nederland gedrukte Nederlandstalige boeken (Belgische uitgezonderd). Deze speurtocht leverde een panoramisch overzicht op van honderden jaren boekproductie, afkomstig uit de rijke collectie Oud Bezit van de Zeeuwse Bibliotheek en het Koninklijk Zeeuws Genootschap der Wetenschappen. Op één uitzondering na: de enige in Zeeland gedrukte incunabel die zich in het buitenland bevindt: Der sielen troest, gedrukt door Pieter Werrecoren in 1478. Een unieke kans om dit exemplaar voor het eerst en wellicht ook voor het laatste te bekijken.
Adriaan van de Venne
Naast drukkerij Richard Schilders uit de 16e eeuw, is met name het drukwerk uit de 17de en 18de eeuw goed vertegenwoordigd in zowel de collectie van de Zeeuwse Bibliotheek als de tentoonstelling. De boekdrukkersbranche bloeide in deze tijd vooral in Middelburg met als visitekaartje de drukkerij van kunstenaar, graveur en illustrator Adriaan van de Venne, destijds een ontmoetingsplaats van kunstkenners en dichters. Ook de Middelburgse boekbindcultuur ontbreekt niet in de expositie en er kunnen boekbanden en miniatuurboekjes worden bewonderd.
Ghedruckt ende te becoomen in Zeelandt werd samengesteld door Ronald Rijkse en Paul Aarssen. U kunt nog genieten van vier eeuwen oud Zeeuws drukwerk tot en met 31 december 2011.
Luister hier naar een interview met Ronald Rijkse bij Omroep Zeeland
Janette Zuydweg, vakreferent Kunst, Literatuur en Recht
(bron: toespraak en documentatie Ronald Rijkse, 4 november 2011)
