In Nederland financiert de nationale overheid grotendeels het verrichten van wetenschappelijk onderzoek door middel van publieke middelen. De resultaten van wetenschappelijk onderzoek worden gepubliceerd in wetenschappelijke tijdschriften en boeken. Met name in de natuurwetenschappen hebben artikelen in tijdschriften als publicatievorm de voorkeur, terwijl daarentegen in de geesteswetenschappen het publiceren van boeken van groter belang wordt geacht. Wetenschappelijke literatuur wordt vooral door commerciële uitgevers op de markt gebracht. Bibliotheken spelen van oudsher een belangrijke intermediaire rol in het toegankelijk maken van wetenschappelijke informatie voor geïnteresseerden en zijn voor uitgevers de belangrijkste afnemers van wetenschappelijke literatuur. Dat zijn niet alleen universiteitsbibliotheken, maar ook de grotere openbare Bibliotheken die beschikken over wetenschappelijke collecties.
Nu is het zo dat veel Bibliotheken in de afgelopen decennia werden geconfronteerd met bovenmatig stijgende prijzen voor abonnementen voor wetenschappelijke tijdschriften en daarnaast in recente jaren te kampen hadden met krimpende budgetten voor collectievorming door de economische crisis. Uiteindelijk had dit nadelige gevolgen niet alleen met betrekking tot de uitholling van bestaande collecties -minder titels beschikbaar- maar ook de beperkte toegankelijkheid van (digitale) wetenschappelijke informatie in Bibliotheken door de beperkingen en de gebruiksvoorwaarden zoals vastgesteld door uitgevers. Er wordt ook wel gesproken over literatuur achter ‘tolpoortjes’.
De beperking van toegang wordt tevens versterkt door de voortdurende groei van wetenschappelijke publicaties wereldwijd zonder toegang.
by Patrick Hochstenbach CC-BY
Vastgesteld kan worden dat de verhouding tussen aanbod en feitelijke beschikbaarheid (al dan niet digitaal) van wetenschappelijke informatie steeds schever groeit. Dit doet afbreuk aan de kwaliteit van een samenleving waarin de uitwisseling van informatie centraal staat ten behoeve van kennisproductie en als economische en sociale factor van betekenis bijdraagt aan welvaart en welzijn. Het is dus van wezenlijk belang om een informatierijke omgeving te creëren waarin iedereen makkelijk toegang heeft tot wetenschappelijke informatie.
Gelukkig heeft zich de afgelopen jaren een nieuwe ontwikkeling ingezet om de nodige financiële, juridische en technische barrières voor vrije toegang te slechten. Er is een nieuw businessmodel van wetenschappelijke publiceren ontstaan van Open Access waarbij gestreefd wordt naar vrije, gratis online toegang tot wetenschappelijke informatie. Belangrijk voordeel voor onderzoekers is de vergroting van zichtbaarheid en de mogelijkheden tot gebruik van wetenschappelijke informatie. Voor Bibliotheken zou het Open Access model vooral financieel voordeel opleveren. Tegelijkertijd is er nieuwe rol weggelegd voor de Bibliotheek als dienstverlener in het beter zichtbaar maken en het wegwijs maken van degenen die wetenschappelijke informatie zoeken en willen gebruiken. Daartoe is niet alleen media-educatie van belang maar ook het beheer, onderhoud en toegang van wetenschappelijke informatie. Vooral openbare Bibliotheken kunnen een rol van betekenis spelen op lokaal en regionaal niveau als een van de partijen in de keten van informatieproductie en kennisdistributie.
Nu klinkt het wellicht als toekomstmuziek, maar de ontwikkelingen gaan momenteel snel. Temeer omdat de nationale overheid zich inzet voor een volledige Open Access van wetenschappelijke artikelen. In Nederland verschijnen momenteel ruim 40.000 wetenschappelijke artikelen waarvan de helft in een of andere vorm in Open Access verschijnt. De vraag is of een volledige haalbaarheid in 2024 mogelijk is conform de Wetenschapsvisie 2025 van het ministerie van OCW.
De week van 24 tot 30 oktober staat in het teken van Open Access. De International Open Access Week is een jaarlijks terugkerend fenomeen geworden. Op diverse plaatsen worden activiteiten gehouden waaronder seminars. Onderwerpen zijn bijvoorbeeld Science for Kids, het belang van openheid, de mogelijkheden van publiceren onder Open Access. Een volledig overzicht is hier te vinden. De Koninklijke Bibliotheek zal verder promotie maken voor Open Access met Wetenschappelijke literatuur voor iedereen.
Ook in ZB| Planbureau en Bibliotheek in Zeeland kunt u terecht voor wetenschappelijke informatie. Naast een uitgebreide collectie gedrukte tijdschriften en boeken biedt ZB toegang tot een digitale Bibliotheek met verschillende databanken die u in een aantal gevallen ook thuis kunt raadplegen.
Cees de Blaaij, vakreferent
Zie verder:
- Open Access.nl http://www.openaccess.nl/
- Open Access Week http://www.openaccessweek.org
- Directory of Open Access Journals (DOAJ) https://doaj.org/
- Open Access Uitgeverij Springer http://www.springeropen.com/
- Open Access boeken: OAPEN (ca. 1000 titels)