De Zeeuwse Bibliotheek bezit een grote collectie van Zeeuwse ordonnanties, die in de kluis bewaard worden. Dit zijn overheidsuitgaven vanaf het einde van de 16e tot het begin van de 19e eeuw. Ze behelzen verordeningen (een synoniem van ordonnantie) waarbij de overheid, dikwijls naar aanleiding van concrete gebeurtenissen, wettelijke bepalingen uitvaardigde. Alle bestuurslagen hadden de bevoegdheid deze te publiceren: zowel de Staten Generaal, het provinciebestuur van Zeeland als afzonderlijke steden en dorpen.
Meestal verscheen een dergelijk voorschrift eerst als plakkaat. Dit waren gedrukte aanplakbiljetten die in overheidsgebouwen ter inzage hingen. De bevolking die het lezen machtig was, kon dan kennis nemen van hetgeen de overheid decreteerde. Dikwijls werden dergelijke ordonnanties in de loop van de tijd herzien, aangevuld en vervolgens weer herdrukt. Dan verschenen ze ook in de vorm van brochures. De teksten waren tamelijk kort, omdat ze aanvankelijk op één aanplakbiljet moesten passen. Om te zien zijn ze niet erg spannend: vooral een lap tekst, maar bovenaan werd een sierlijke afbeelding van het stads- of provinciewapen afgedrukt. Voor ons (en waarschijnlijk ook wel voor de mensen uit die tijd) zijn ze moeilijk te lezen, omdat de zinnen enorm lang zijn. Stadhuistaal, of in dit geval griffietaal, is kennelijk een euvel van alle eeuwen.
De Zeeuwse Bibliotheek bezit ongeveer achthonderd titels van ordonnanties die uitgevaardigd zijn door het provinciebestuur. Het werkelijke aantal is ruim twee maal zoveel, omdat er veel dubbele exemplaren zijn. Ongeveer de helft bestaat uit plano’s (plakkaten), die wij liggend in grote laden bewaren. De collectie is daarmee echter nog lang niet compleet. Ook elders in het land worden op universiteitsbibliotheken Zeeuwse ordonnanties bewaard, waarvan menige titel niet op onze bibliotheek zelf aanwezig is.
Plakkaat uit 1691 in gotisch schrift
Het is interessant te zien hoe de naam van de provincie Zeeland in de loop van de tijd gewijzigd is. Vanaf de Tachtigjarige Oorlog tot ongeveer 1730 noemde zij zich ‘Land en grafelijkheid van Zeeland’ (in uiteenlopende spellingen). Daarna staan de decreten op naam van de ‘Staten van Zeeland’, en noemt men het land zelf een provincie. De term ‘gewest’ die men misschien verwachten zou, komt in officiële stukken niet voor. In 1795 begint de Franse tijd, en dan verandert het provinciebestuur onder druk van de politiek voortdurend van naam. Achtereenvolgens luidt die: Provisionele Repraesentanten van het Volk van Zeeland, Provinciale Raad van Zeeland, Vertegenwoordigers van het Volk van Zeeland, Intermediair Administratief Bestuur van het Voormalig Gewest Zeeland, Departementaal Bestuur van Schelde en Maas, Departementaal Bestuur van Zeeland, Land-drostambt van Zeeland en ten slotte Préfecture du Département des Bouches de l’Escaut; dit allemaal volgens wat men plotseling ‘politiek correct’ achtte. Sinds 1815 is Zeeland een provincie binnen het Koninkrijk der Nederlanden. Vanaf dan spreken we niet meer van ordonnanties, maar van verordeningen. Die vallen buiten deze collectie.
De onderwerpen zeggen veel over datgene waar de overheid zich mee bezig hield. Het zal weinigen verbazen, dat de decreten op de eerste plaats, en wel voor bijna een kwart, over belastingen gaan. Ook hier is niets nieuws onder de zon! Een goede tweede vormen zaken als openbare orde, krijgsmacht en rechterlijke macht. Omdat Zeeland een soevereine staat was, hadden de Staten verregaande bevoegdheden, die tegenwoordig onder de landelijke regering vallen. Maar ook het functioneren van het provincieapparaat zelf was aan regels gebonden. De reglementen van het openbaar bestuur hadden een grote betekenis in de tijd van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.
Veel ordonnanties zeggen iets over de maatschappelijke omstandigheden van die dagen. Dan komt de geschiedenis een stuk dichter bij ons zelf. Veeziekten moeten aan de orde van de dag geweest zijn, gezien de angst voor besmetting die uit veel bepalingen spreekt. Handel speelde een belangrijke rol: over zout, graanhandel, bierbrouwerijen en consumptiegoederen in het algemeen sprak de provincie zich dikwijls uit. De landbouw krijgt niet veel aandacht, maar jacht en visserij des te meer. Yerseke was toen al het centrum van de schelpdiervisserij. In tijden van oorlog werden de waterwegen streng gecontroleerd.
Ofschoon ordonnanties taaie lectuur zijn, kunnen ze voor de onderzoeker veel opmerkelijk historisch materiaal uit het dagelijks leven bevatten. Zo werden reizigers op het eiland Noord-Beveland er in 1734 voor gewaarschuwd, dat er op de boerderijen veel loslopende kwaadaardige honden gehouden werden. In 1803 adviseerde de landelijke overheid van de Bataafse Republiek smokkelaars in het onveilige Vlissingen om hun handel naar Brouwershaven te verplaatsen en hun nering daar in alle rust voort te zetten. In 1664 werd er in heel Zeeland jacht gemaakt op landlopers: dit plakkaat moest later dikwijls herdrukt worden. Af en toe roofde men op Walcheren zo dikwijls materialen die tot versteviging van de dijken dienden, dat die dijken door dreigden te breken. En ook van valsemunterij was de bevolking niet vies. Evenmin als van prostitutie, die omschreven werd als “de zware en gruwelijke zonde van ontuchtigheid, hoererij en overspel”.
Dit is het inhoudelijke belang van de collectie ordonnanties van de Provincie Zeeland. Ze zijn op onze catalogus nu volledig op Zeelandtrefwoord ontsloten. Ze staan allemaal beschreven op Picarta, zodat belangstellenden uit heel Nederland en via WorldCat uit heel de wereld ze terug kunnen vinden. De volgende stap is natuurlijk om er opnames van temaken, en ze ook digitaal inhoudelijk doorzoekbaar te maken. Maar daar liggen nog wel wat andere prioriteiten vóór, eer dat we zover zijn.
Hiermee zijn overigens nog niet al onze ordonnanties toegankelijk, want dit zijn alleen nog maar de uitgaven van het Zeeuwse provinciebestuur. De stad Middelburg heeft in de zelfde periode nog minstens evenveel decreten uitgevaardigd. En daarna komen de andere steden en dorpen. Er is dus voorlopig nog voldoende werk. Wanneer deze collectie eenmaal volledig toegankelijk is, krijgt u het te horen van uw conservator. Maar u moet toch nog een jaar of wat geduld hebben.
Marinus Bierens, Conservator bijzondere collecties